ՋՈՒԽՏԱԿ ՎԱՆՔ/ Ոսկեպար
Ոսկեպարի մերձակայքում պահպանված պատմական հուշարձաններից վերջինը, որ ներկայացվում է ստորև, գտնվում է գյուղից 8 կմ հարավ-արևմուտք` Ոսկեպար գետի ձախակողմյան անտառածածկ հարավարևելահայաց լեռնաճյուղին` ծովի մակերևույթից 1278 մ բարձրության վրա (N 41°01.54.60´´; E 044°57.27.60´´):
Հակառակ ժողովրդական` Ջուխտակ վանք անվանմանը` վանական համալիրն իրականում բաղկացած է փոքր հեռավորությամբ հյուսիս-հարավ ուղղությամբ միմյանց հաջորդող պաշտամունքային չորս կառույցներից, որոնցից 3-ը եկեղեցիներ են, իսկ մեկը` մատուռ, ընդ որում, եկեղեցիներից երկուսը և մատուռը ցարդ կանգուն են, իսկ չափերով ամենամեծ եկեղեցին` կիսավեր:
Համալիրի բաղադրիչ չորս կառույցները ստորև ներկայացնում ենք ըստ հյուսիս-հարավ հաջորդականության:
Առաջինը միանավ երկխորան հորինվածքով և երկլանջ ծածկի ներքո առնված թաղածածկով շինություն է (արտաքին չափերը` 6,35 x 4,59 մ)` իրականացված գլխավորապես տեղական անմշակ, մասամբ էլ կոփածո քարով, կրաշաղախով: Քիվերն ու մասամբ պահպանված կիսագլանաձև ծածկասալերը կերտված են սրբատաշ քարից:
Միակ մուտքը բացված է արևմտյան ճակատից: Լուսավորությունն իրականացված է զույգ խորաններից և արևմտյան ճակատից բացված դեպի ներս լայնացող մեկական լուսամուտով:
Հարդարանքով աչքի է ընկնում արևմտյան ճակատը: Այստեղ, բացի որմի մեջ հենց կառուցման ժամանակ ագուցված առնվազն երեք գեղաքանդակ խաչքարերից, մի ծաղկաթերթ վարդյակ էլ քանդակված է ճակտոնի վերնամասում: Հարկ է նշել, որ ամբողջ կառույցն անմշակ քարով կառուցված լինելու պարագայում շինության չորսբոլորը ձգվող սրբատաշ քիվագոտին ինքնին ներկայանում է որպես ճակատները հավաքող և ընդգծող հարդարանքի գեղարվեստական տարր: Լուծում, հնարք կամ պարզապես ազատ արվեստի յուրօրինակ արտահայտություն, որը տեսնում ենք Ջուխտակ վանքի մյուս կառույցներում ևս:
Ի դեպ, եթե ճարտարապետության տեսանկյունից Ջուխտակ վանքը ցարդ ուշադրության չի արժանացել, ապա հարկ է նշել, որ արդեն տասնամյակներ առաջ հնավայրի վիմագրական ժառանգությունը մեծ մասամբ ընդօրինակվել է, իսկ բոլորովին վերջերս էլ` հրատարակվել1:
Ի մասնավորի` վիմագրեր առկա են նաև քննվող եկեղեցու հյուսիսային քիվագոտու և արևմտյան ճակտոնի անկյունային քիվին (վերջինս արդեն վայր է ընկել):
Վերոնշյալ եկեղեցուց հազիվ 4-5 մ հարավ կանգուն է համալիրի երկրորդ` միանավ թաղածածկ բազիլիկ հորինվածք ունեցող եկեղեցին (արտաքին չափերն են` 6,35 x 4,86 մ):
Շինարվեստով նախորդ կառույցին հար և նման այս կանգուն եկեղեցին ևս աչքի է ընկնում հենց կառուցման ժամանակ հատկապես արևմտյան ճակատին, ինչպես նաև կիսաբոլորակ խորանից բացված լուսամուտի եզրերին ագուցված մի քանի գեղաքանդակ, նաև արձանագիր խաչքարերով:
Երրորդ եկեղեցին, որը գտնվում է վերջինից հազիվ 3 մ հարավ, վանական համալիրի ամենաընդարձակ կառույցն է (արտաքին չափերն են` 8,57 x 5,05 մ): Սա ևս ունի միանավ հորինվածք, սակայն, ի տարբերություն նախորդների, վերջինիս թաղակապ տանիքը` երկլանջ ծածկով հանդերձ, վաղուց արդեն ամբողջությամբ փլուզվել է: Միակ պահպանված մուտքը բացված է հյուսիսային ճակատից: Նույն կողմից եկեղեցուն կից է ուղղանկյուն հատակագծով և արևմտյան կողմից բացված մուտքով ավանդատունը (արտաքին չափերն են` 3,27 x 1,55 մ): Շինանյութը և կառուցողական առանձնահատկությունները նույնական են:
Վանական համալիրի վերջին կառույցը թաղակապ ուղղանկյուն հատակագծով փոքրաչափ (արտաքին չափերն են` 3,37 x 2,90 մ) մի մատուռ է` տեղադրված վերոնշյալ երեք եկեղեցիներից մոտ 20 մ հարավ: Ունի համեմատաբար մեկուսի դիրք:
Վերջինս ավելի դամբարանական շինություն է: Նրա արևմտյան ճակատին կանգնեցված է եղել մեծ ու գեղաքանդակ մի խաչքար (2,70 x 1,0 մ), որ խորհրդային տարիներին ադրբեջանցիների ձեռքով վայր է գցվել ու երկատվել:
Խաչքարը ստորին մասում ունի մեծ մասամբ արդեն հողմահար հնգատող արձանագրություն, որի` նույնիսկ թերի պահպանված բառամասերը հուշում են, որ վիմագիրը պարունակել է պատմական կարևոր տեղեկություններ:
Ջուխտակ վանքում պատմության համար մեծ արժեք ներկայացնող հուշարձաններից է նաև 1272 թ. կերտված, տեղահան և ջարդոտված վիճակում գտնվող թևավոր խաչը (չափերն են` 130 x 63 x 26 սմ):
Բարեբախտաբար, տասներկու տողանի փորագիր արձանագրության հիմնական մասն անաղարտ է և դյուրընթեռնելի.
1 Դիվան հայ վիմագրության, հ. IX, Երևան, 2012, էջ 482, 484-486: