ԲԵՐԴԱՎԱՆՔ/ Ոսկեպար
Գտնվում է Ոսկեպար գյուղից 6 կմ արևմուտք` համանուն գետի ձախակողմյան հարավարևելահայաց անտառածածկ լեռնալանջին` ծովի մակերևույթից 1054 մ բարձրության վրա (Հ 41°03.18.96´´; արմ. 044°59.04.74´´):
Պատմական բուն անունը մոռացված և տեղացիների շրջանում սոսկ Բերդավանք հասարակ անվամբ հայտնի վանքը բաղկացած է արևմտյան ճակատի ողջ լայնությամբ կից սրահով կենտրոնագմբեթ հորինվածքով մեկ եկեղեցուց` շրջափակված եկեղեցամերձ տարածքը պարփակած ամրակուռ բազմանկյուն պարսպապատով: Վերջինիս առավել լավ պահպանված արևելյան հատվածը (երկարությունը` 73,5 մ) հզորացված է կիսաբոլորակ երեք աշտարակներով: Վանքն ունեցել է նաև կրկնապարիսպ, որից պահպանվել է միայն հարավարևելյան հատվածը` անկյունային կիսաշտարակով հանդերձ:
Արևելյան կողմում կրկնահարկ զույգ ավանդատներով կենտրոնագմբեթ եկեղեցին թե՛ հորինվածքային և թե՛ կառուցողական առանձնահատկություններով հար և նման է ուղիղ գծով միայն 4 կմ հեռավորության վրա գտնվող, ըստ ամենայնի, համաժամանակյա կառույց Կիրանցի վանքի եկեղեցուն (չափերը` 18,20 x 12,81 մ), սակայն գերազանցում է վերջինիս իր արտաքին չափերով (25,40 x 16,82 մ):
Ինչպես Կիրանցի վանքում, այստեղ ևս եկեղեցին կառուցված է գլխավորապես 25,5-27 x 26 4,5-4,8 սմ չափի թրծված աղյուսով, որոնց մեջ հանդիպում են նաև ջնարակվածները (մասնավորապես կապույտ գույնի): Ինչպես եկեղեցու, այնպես էլ սրահի քիվերը քարակերտ են և այն էլ` պատված շքեղ զարդաքանդակներով1:
Կառույցը ներքուստ սվաղված է եղել և պատված հարուստ որմնանկարներով, որոնք ներկայումս սվաղի շերտի պահպանված հատվածներում ներկայանում են միայն առանձին դրվագների տեսքով: Վերջիններս կառույցի` արդեն շատ վաղուց կործանված լինելու և տևաբար բաց երկնքի տակ մնալու հետևանքով ենթարկվել են բնության քայքայիչ ազդեցությանը, որի արդյունքում էլ բավականաչափ գունաթափվել են, իսկ տեղ-տեղ` իսպառ չեզոքացել:
Ներկայումս եկեղեցուց պահպանվել են հյուսիսային կրկնահարկ ավանդատունը, նրան հարող խորանի հյուսիսային կորության մի մասը (մինչև խորանից բացված երեք լուսամուտներից հյուսիսայինի կողապատը) և արևմտյան որմի հյուսիսային անկյանը հարող հատվածը:
Եկեղեցուն արևմուտքից կից սրահից էլ քայքայված դրության մեջ դեռևս հարատևում է կառույցի հյուսիսային թևը:
Քննելով եկեղեցու հորինվածքային, ճարտարապետական, ոճական և գեղարվեստական առանձնահատկությունները, ինչպես նաև համեմատական ուսումնասիրությամբ հուշարձանը համադրելով տարածաշրջանի համանման այլ վանքերի ու եկեղեցիների հետ (ի մասնավորի` Կիրանց վանքի)` աներկբայորեն կարելի է եզրահանգել, որ Բերդավանքը, ի թիվս հյուսիսարևելյան Հայաստանի մի շարք այլ հնավայրերում պահպանված հուշարձանների, եղել է հայ քաղկեդոնականների ջանքերով ԺԳ դարում հիմնված և գործած հոգևոր նշանակալի կենտրոններից մեկը2:
1 Ի դեպ, վանքի քիվաքարերից մեկը դեռևս խորհրդային տարիներին փոխադրվել և գործածվել է Գրիգորյանների (նախկինում՝ Թալանի) աղբյուրի ¥Հ. 41°03.31.38´´; Արմ. 044°59.21.66´´; ծ. մ. 1035 մ) շինարարության մեջ:
2 Ցավալի է, որ Բերդավանքը մինչև 1950-ական թթ. մերձաբնակ ադրբեջանցիների համար ծառայել է որպես աղյուսի հանքավայր, որոնք աղյուսից թոնիրներ կառուցելու նպատակով անվերջ քանդել են վանքի աղյուսակերտ եկեղեցին և այդ կերպ մեծապես սպառել չքնաղագեղ եզակի կառույցը: