ՇԽՄՈՒՐԱԴ
Տեղադրություն. գտնվում է Մեծ Հայքի Ուտիք նահանգի Տուչկատակ գավառում` ներկայիս Հայաստանի Հանրապետության Ծաղկավան գյուղից ուղիղ գծով 4 կմ հարավ-արևմուտք` Հախում գետի ձախակողմյան անտառապատ ձորալանջին: Ծովի մակերևույթից բարձր է 960 մ (N 40՛54Բ49.26´´; E 045՛18Բ02.10´´):
Անվան մասին. վանքի Շխմուրադ անունը ծագել է մոտակա գյուղատեղիի անունից: Մինչդեռ ըստ Մակար Բարխուդարյանցի` «Գուցե անուն Գետակից անունն եղած լիներ»:
Պատմություն. վանքի վերաբերյալ մատենագրական վկայություններ չեն պահպանվել, եթե, իհարկե, զանց առնենք Կիրակոս Գանձակեցու` Գետակից վանքին վերաբերող հպանցիկ հիշատակությունը, որի հետ, սակայն, Շխմուրադ վանքը նույնացնելու հիմքերը բավարար չեն: Մատենագիրների լռությանը հակառակ` բացը լրացնում են վանքի` ԺԲ-ԺԷ դարերից մեզ հասած գլխավորապես նվիրատվական բնույթի 16 միավոր վիմագիր արձանագրությունները, որոնցից թվակիրները 4-ն են (1148/9, 1248, 1264 և 1619): Ի դեպ, հնավայրի ամենահին արձանագրությունը, որը վերաբերում է «Խորանիկ»-ի կառուցմանը, ուշագրավ է նաև տարեթվի արձանագրման սակավադեպ եղանակով: Այն Հովհաննես Սարկավագի տոմարն է, որի դեպքում արդի թվականը ստանալու համար գումարում ենք ոչ թե 551, այլ 1083/4, իսկ տվյալ դեպքում «Յամի Կ-երորդի :Ե: երորդի»-ն վերծանվում է 65+1083/4=1148/9:
Ճարտարապետություն. վանական համալիրը բաղկացած է Սբ. Աստվածածին գլխավոր և «Խորանիկ» եկեղեցիներից, ինչպես նաև երկու գավթից: Դրանցից առաջինը կից է Սբ. Աստվածածին եկեղեցուն արևմտյան կողմից, իսկ երկրորդը` հարավից, որը միաժամանակ որպես գավիթ է ծառայում նաև «Խորանիկ» եկեղեցուն:
«Խորանիկ» եկեղեցի. համալիրի հնագույն կառույցն է, որն ունի միանավ թաղածածկ բազիլիկ հորինվածք և պայտաձև խորան (արտաքին չափերն են` 8,50 x 7,0 մ): Միակ մուտքը բացված է արևմտյան ճակատից, որի բարավորից փոքր-ինչ վեր ագուցված սրբատաշ քարին 8 տողանի արձանագրությունն ավանդում է Սադուն իշխանի հրամանով և տեր Գրիգորի գլխավորությամբ 1149 թ. եկեղեցու կառուցման մասին:
Կառուցված է անմշակ քարով, կրաշաղախով: Կանգուն վիճակում են արևմտյան և հյուսիսային որմերը, իսկ հարավային և արևելյան ճակատները, ներառյալ ծածկը, ամբողջությամբ քանդված են:
Սբ. Աստվածածին եկեղեցի. համալիրի թեև երկրորդ, սակայն գլխավոր եկեղեցին է՝ կառուցված 1248 թ. համակ սրբատաշ դեղնադարչնագույն ֆելզիտով: Արտաքինից ուղղանկյուն, ներքուստ խաչաձև գմբեթավոր շինություն է (արտաքին չափերն են` 8,50 x 7,0 մ): Արևելքում կիսաշրջան խորանն է, որի երկու կողմերում կրկնահարկ ավանդատներ են: Արևմտյան կողմից բացված մուտքերով վերջիններիս առաջին հարկերն ունեն կիսաշրջան խորաններ, իսկ երկրորդ հարկի ավանդատներ կարելի է բարձրանալ խորանից: Վերջինիս անկյունների և արևմտյան որմնամույթերի վրա բարձրացող կամարների վրա հենվում է սրածայր վեղարով ավարտվող բոլորաձև գմբեթը: Լուսավորությունն իրականացված է թե՛ եկեղեցու և թե՛ գմբեթի չորս ճակատներից բացված դեպի ներս լայնացող մեկական լուսամուտներով: Մուտքերը բացված են հարավային և արևմտյան ճակատներից՝ կից գավիթների մեջ: Բեմի ճակատը հարդարված է քանդակազարդ շրջանակի մեջ առնված խաչերով:
Գմբեթի ոչ միայն վեղարի սալերը, այլև թմբուկի երեսապատի վերին շարքերի քարերը թափված են:
Մեծ գավիթ. գլխավոր եկեղեցուն կից է արևմուտքից: Ունի երկսյուն գավիթներին բնորոշ քառակուսի հատակագիծ (արտաքին չափերն են՝ 10,30 x 10,30 մ), որի ութանկյուն երկու սյուների և արևելյան պատին կից երկու որմնասյուների վրա բարձրանում է երդիկավոր քառանիստ ծածկը: Գավթի եզրային նավերը թաղածածկ են: Գլխավոր մուտքը հարավային ճակատի ծայր արևմուտքից է:
Գավիթը կառուցված է սրբատաշ և անմշակ քարերի համակցմամբ, կրաշաղախով, ընդ որում, սրբատաշ են կառուցվածքային պատասխանատու հատվածները (սյուներ, որմնասյուներ, թաղակիր կամարներ և երդիկի երեսապատ), իսկ անմշակ՝ որմերը թե՛ ներքուստ և թե՛ արտաքուստ:
Ներկայումս քանդված են երդիկի շարվածքի վերնամասերը և հյուսիսային թաղը:
Փոքր գավիթ. արևմուտքից կից է «Խորանիկ», իսկ հարավից` գլխավոր եկեղեցուն: Կառուցվել է 1248 թ.-ից հետո` հավանաբար ԺԳ դարի երկրորդ կեսին: Եղել է քառակուսի հատակագծով անսյուն կառույց (արտաքին չափերն են՝ 7,0 x 7,0 մ): Ներքուստ պահպանվել են չորս որմնամույթերը, որոնց վրա բարձրացող կամարներով ձևավորվել է ծածկը: Մուտքը ենթադրաբար եղել է արևմուտքից:
Գավիթն ամբողջությամբ կառուցված է եղել գլխավոր եկեղեցու քարատեսակով:
Կիսավեր վիճակում պահպանվել են միայն հարավային, արևելյան և արևմտյան որմերը:
Գերեզմանոց. վանքի շուրջը տարածված գերեզմանոցում եղել են բազմաթիվ խաչքարեր: Դրանց մի մասը դեռևս գլխավոր եկեղեցու կառուցման ժամանակ ագուցվել է վերջինիս որմերում, իսկ մյուս մասը ժամանակի ընթացքում վնասվել է: Պահպանության նպատակով հետագայում դրանք փոխադրվել են կառույցների ներսը:
Պահպանվել է Քիրամ կազմողի` 1611 թ. կերտած խաչքարի բեկորը: Իր հարդարանքով ուշագրավ է ցարդ անվնաս մեզ հասած Գուլմելիքի և Սարգսի հիշատակին 1619 թ. կերտված խաչքարը:
Շխմուրադի վանքը Հյուսիսարևելյան Հայաստանի առավել աչքի ընկնող միջնադարյան հուշահամալիրներից է: Թեև նրա կազմում գտնվող կառույցները առանձին-առանձին վերցրած հորինվածքային առումով եզակիցներից չեն, սակայն խիստ հետաքրքրական են միասնության մեջ` իբրև վանական համալիր:
